დილით მტანჯველმა სიზმარმა გამომაღვიძა–მარიონეტი თოჯინასავით ხელ–ფეხზე, მკერდსა და ენაზეც კი უხილავი თოკები მქონდა მობმული და ვიღაც თავის ნებაზე მათამაშებდა. ვცდილობდი, მივწვდომოდი კისერზე ჩამოკიდებულ დანას, რომ თავი გამეთავისუფლებინა, მაგრამ ვერ ვახერხებდი. ამ ბრძოლით დაქანცულმა და გაოფლილმა გავახილე თვალი.
ძილში ნანახს რაიმე მისტიურ მნიშვნელობას არასოდეს ვანიჭებდი. სიზმარი ადამიანის სულის სარკესავითაა–კოშმარი, მაგალითად, აწეწილი სულიერი მდგომარეობის დროს მესიზმრება. ჩემეული კლასიფიკაციაც კი მაქვს: მარტივს ვეძახი სიზმარს, თუ მასში პირდაპირ აისახება ის, რაც მაწუხებს – დაუკმაყოფილებელი სურვილები, დათრგუნული ემოციები... რთულს ვარქმევ, თუ ეს ყველაფერი სიმბოლოების სახით გამოძვრება ქვეცნობიერიდან. ასეთ შემთხვევაში ფსიქოანალიზის მოშველიება მჭირდება–ხოლმე მის გასაშიფრად.
წუხანდელ სიზმარში ტვინმა საკმაოდ შაბლონური სიმბოლო გამოიყენა–მარიონეტი თოჯინა, ცხოვრებისეული პრობლემებით ბედისწერა თავის ნებაზე რომ ათამაშებს და ამ ორომტრიალისთვის თავის დაღწევის ძლიერი სურვილი, რომელსაც ვერ ვახორციელებ. გადავიღალე და დასვენება მჭირდება,–დავასკვენი.
მართალია, ამ სიზმრის განმარტება რთული არ იყო, მაგრამ მაინც ცუდ გუნებაზე ავდექი. კრიალა ცა და ზაფხულის მზე ცხელ დღეს მოასწავებდა, მაგრამ ჯერ დილა იყო და შინიდან გამოსულმა ღრმად შევისუნთქე გრილი, ანკარა ჰაერი. მცირეოდენი ყოყმანის შემდეგ გადავწყვიტე მეგობრის მონახულება – ეგებ, მასთან მასლაათით ეს უჟმური განწყობილება გამოვიკეთო–მეთქი.
მცირე ხანს კორპუსის წინ ვიდექით და უაზროდ ვადევნებდით თვალს ქუჩაში გამვლელებს. მერე ალეკოს რაღაც გაახსენდა:
–გინდა, კარგ ხასიათზე მოგიყვანო?
-?
-ამასწინათ ორი ქალი გავიცანი, აქვე ცხოვრობენ. ავიდეთ?
–რა ქალები?–ვითომ ვერ მივხვდი.
–კეთილი გოგოები, უარს რომ არაფერზე გვეტყვიან,–ღიმილით განმიმარტა.
–ბორდელები არ მიზიდავს...–ვითომ ვიუარე, მაგრამ ამით ალეკოს გზა–კვალი ვერ ავუბნიე: კარგად იცნობდა ჩემ ხასიათს და იცოდა, ცდუნებას დიდხანს ვერ გავუძლებდი.
–უჰ, შენც ეხლა დიდი პატიოსანი ვინმე არ იყო, ფრთებიღა გაკლია, ანგელოზო! წამო, წამო, კამფეტივით გოგოები არიან.
სიცილით დავეთანხმე. მაღაზიებში გავიარეთ, კონიაკი, შოკოლადი, ხილი და სიგარეტი ვიყიდეთ და ალეკოს ახალი ნაცნობების მოსანახულებლად წავედით. გზად ის რაღაც უცნობ მელოდიას ღიღინებდა,–ეტყობა, მუზა ესტუმრა და სიმღერას თხზავდა,– მეც ხმა აღარ ამომიღია.
კარი ტანწერწეტა შავთვალა გოგომ გაგვიღო. ალეკომ მისალმების ნიშნად გადაკოცნა.
–ეს ხათუნაა, ეს კი ჩემი ძმაკაცია – გია.
ხათუნამ შემათვალიერა და ეშხიანად გამიღიმა. მეც ღიმილით ვუპასუხე. სასტუმრო ოთახში შეგვიძღვა. მაგიდაზე დავდგით კონიაკი და დავყარეთ შოკოლადები, ხილი კი წყლის გადასავლებად ჩვენმა მასპინძელმა სამზარეულოში გაიტანა. ამ დროს თვალი ვკიდე, მამაკაცი გამოვიდა სხვა ოთახიდან დერეფანში, ხათუნამ ის გააცილა და კარი ჩაკეტა. იმ ოთახიდან, საიდანაც უცნობი გამოვიდა, ქალის ხმა მოისმა:
–ხათო, რამდენი დატოვა?
–ნორმალურად, რა...–კარი მიხურა და მეც აღარ დამიძაბავს სმენა. უცნობი ქალის ხმის ტემბრმა მეხსიერების ჯურღმულიდან მოგონება ამიმიტივტივა...
...მაკასთან, თანაკლასელობისა და ნათესაობის გარდა, გულითადი მეგობრობაც მაკავშირებდა. ერთად ვიყავით დაზრდილები და თუ რაიმე პრობლემა გვქონდა, ყოველთვის ერთმანეთს ვუზიარებდით. შესაძლოა, და–ძმას შორისაც კი არ იყოს ხშირად ისეთი ნდობა და გაგება, როგორიც ჩვენს შორის იყო.
სკოლის დამთავრების შემდეგ ცხოვრებამ დაგვაცალკევა – მე სამედიცინო ინსტიტუტში ჩავაბარე, მაკა კი არასოდეს ფიქრობდა, სერიოზულად ემეცადინა და მშობლებმა მისი „მოწყობა“ მხოლოდ სხვა ქალაქში მოახერხეს. ყოველთვის, როცა კი სახლში ჩამოსულს ვნახავდი, ახალ–ახალი შთაბეჭდილებების გაცვლისას, ერთმანეთს ლაპარაკს ძლივს ვაცლიდით.
არდადეგები იყო და თანაკლასელის, ნიკას დაბადების დღეზე ერთ სუფრასთან მოვხვდით. ჩვეულებრივ მოკისკისე მაკას იმ დღეს ნაძალადევი მხიარულება შევატყე. იუბილარის დალოცვისა და რამდენიმე „ტრადიციული” სადღეგრძელოს შემდეგ საცეკვაოდ წამოვიშალეთ. მაკამ წამჩურჩულა:–სადმე, ცალკე იქნებ გავიდეთო. მის ხმაში დაძაბულობის ნოტები მომესმა და მეც შიგნით რაღაც დამეჭიმა, ცუდი წინათგრძნობასავით.
ნიკას მამის კაბინეტი ცარიელი დაგვხვდა, კარები ყრუდ მივხურეთ და ჩამოვსხედით. წიგნებით დამძიმუბული თაროები, ძველებური საწერი მაგიდა და მკრთალად მბჟუტავი ბრა ქმნიდნენ სიმყუდროვეს, რომელსაც მეზობელი ოთახიდან კედელში გამოჟონილი მძიმე როკიც ვერ არღვევდა. გავყუჩდი და ველოდი, რას მეტყოდა. ის კი არ ჩქარობდა, თითქოს ორჭოფობდა, ძველებურად დაეცალა თუ არა ჩემთან რაღაცით დამძიმებული გული.
–სიგარეტი გაქვს?–როგორც იქნა, გაჭიმული პაუზა გაწყვიტა.
აქამდე არ ვიცოდი, თუ ეწეოდა, მაგრამ სახის გამომეტყველება გავყინე, ჯიბიდან კოლოფი ამოვიღე და ზანტად მივაწოდე. რამდენიმე ღრმა ნაფაზი დაარტყა, თითქოს ამით ძალის მოკრება უნდოდა აშლილი ნერვების მოსათოკად. შემატყო, მოთმინების ძაფი რომ გამიწვრილდა და ნაჩქარევად მითხრა:
–რასაც გეტყვი, ჩვენს შორის დარჩეს, კარგი?
–რას ბოდიალობ, როდისმე ყოფილა, რომ ჩვენში ნათქვამი სადმე წამომცდენოდეს?–უნდობლობით განაწყენებულმა ვუპასუხე.
–არა, მაგრამ ახლა ისეთი მომენტი მაქვს, რომ ვერავის ვენდობი, აი მხოლოდ შენ...
–აღარ იტყვი, რა მოხდა?
ისევ ღრმად ჩაისუნთქა სიგარეტის კვამლი, თვალი მომარიდა და ყრუდ ამოთქვა:
–იცი... ქალიშვილი აღარა ვარ.
ჯერ წესიერად ვერც კი გამეაზრებინა მისი ნათქვამი, შინაგანმა ხმამ რომ მიკარნახა: არ აფეთქდე, თორემ იარას უფრო გაუმწვავებო. თუმცა კი იმ ვიღაცის მიმართ ბრაზმა, რომელმაც ჩემს დაიკოს ტრავმა მიაყენა, ჩემს სახეს სისხლი მოახეთქა, მაგრამ მაინც შევძელი თავის შეკავება. მაკა ალბათ გულისფანცქალით ელოდა ჩემს რეაქციას, რომელიც მისთვის, შესაძლოა, განაჩენის ტოლფასი ყოფილიყო. “ახლა მას ჩემგან, უპირველეს ყოვლისა, თანაგრძნობა სჭირდება“...
–მერედა რა გულს იხეთქავ?
“უნდა დავაწყნარო. გული ბოღმისაგან დაცალოს, თორემ სტრესს რომ ვერ გაუძლოს, თავს რამეს დამართებს.“
–როდის მიხდა ყველაფერი, როგორ?-ხმაში მაქსიმალურად ჩავღვარე სითბო.
–ამ რამდენიმე დღის წინ ჩემი დაქალის მეგობარი ბიჭები ამოვიდნენ. მე და ნანა, ხომ იცი, ერთად ვცხოვრობთ ნაქირავებში. თვითონ კი გულაობს ბიჭებში, მაგრამ მე თუ ასე მიღალატებდა, არ მეგონა...–ნერვიულად მოქაჩა სიგარეტს და გააგრძელა–მაგის ძმაკაცების კომპანიიდან ერთ ტიპს ვევასებოდი, მაგრამ მე მაგრად მეჯავრებოდა: ყაჩაღია, მგონი, ნაციხარიცაა, დაბალი, შიმპანზესნაირი სახის... ყოველ საღამოს მოდიოდნენ, ხან ბარებში მივყავდით საგრიალოდ, ხან – რესტორნებში. ნანამ რამდენჯერმე მკითხა, მაგ ტიპზე რას ფიქრობო, მაგრამ არაფერი ვუთხარი. გაგონილი მქონდა, “ძველი ბიჭია” და დიდი ავტორიტეტი აქვს მაგნაირ ხალხშიო. ყველაფერზე წამსვლელი რომ იყო, მაგას მეც ვხედავდი, სუფთა მკვლელის სიფათია რა... მეშინოდა – ძნელია მარტოკა ყოფნა უცხო ქალაქში, არც ნათესავი, არც მეგობარი, რამე რომ გაგიჭირდეს, დახმარებას ვერავის სთხოვ. თან, ჩვენს დროში, პოლიციაც ხომ მაგათთანაა შეკრული.
თავიდან ზედმეტებში არ გადადიოდა, ისე, რა, მეარშიყებოდა, მეც მსუბუქ ფლირტს ვუშვებდი, როგორც ყველასთან, მაგრამ არ ვუახლოვდებოდი. ბოლო დროს რამდენჯერმე დამიმარტოხელა და ხელები მომიფათურა. მივხვდი, დიდხანს აღარ მოითმენდა და, შეშინებული, სახლში გამოვიქეცი. თავი მოვიავადმყოფე. მერე მშობლებმა დამიწყეს ჩაძიება, ლექციებს რატომ აცდენო. ვერაფერი ვუთხარი. გამოცდებიც კარს მომადგა. ჰოდა, ვიფიქრე, ჩემს თავს თავად მივხედავ, პატარა აღარ ვარ–მეთქი. ადრეც მქონია მასეთი მომენტები, მაგრამ თავი დამიღწევია და მეგონა, ახლაც როგორმე გამოვძვრებოდი.
გამოცდები ჩავაბარე და წამოსვლას ვაპირებდი. წარმოიდგენე, ბოლო ავტობუსზე არ დამაგვიანდა?! ალბათ, ესეც ბედი იყო. იმ საღამოს ამოვიდა ძმაკაცებთან ერთად, წავიდეთ ღამის ბარში, ვიგრიალოთო. წავყევით. მეშინოდა, მაგრამ არ ვიმჩნევდი, თავისუფლად ვიქცეოდი, ბლომად დავლიე კიდეც.
სახლში ამ ტიპმა და მაგის ძმაკაცმა მოგვაცილეს, კიდევ გახსნეს კონიაკი, კიდევ დავლიეთ. იქნებოდა ღამის ოთხი საათი, როცა მაგის ძმაკაცი და ნანა სადღაც წავიდნენ. დავრჩით პირისპირ... – ყელი გადაუშრა და ჩაახველა, – ვიფიქრე, ყვირილი რომც დავიწყო, მაინც არავინ მომეშველება, ამას ყველა იცნობს და ეშინიათ... თანაც ეს ამბავი რომ გახმაურებულიყო, ინსტიტუტში თავი მომეჭრებოდა. მეც მაგარი მთვრალი ვიყავი, უკვე ყველაფერი უაზრობად მეჩვენებოდა, რაც იქნება, იქნება–მეთქი, ხელი ჩავიქნიე... მოკლედ, ეგრე, რა, წინააღმდეგობაც კი არ გავუწიე...
მაკა დადუმდა, ფიქრებში ჩაიძირა. ჩემს თავში კი აზრები ციებ–ცხედებიანივით ირეოდა.
–ახლა რა არის, იცი, მაკუნა, მთავარი? რაც მოხდა, იმას აღარაფერი ეშველება და მაგაზე დარდსა და თავის ტანჯვას აზრი არა აქვს, მომავალზე უნდა იფიქრო...
მაკა მიმიხვდა, რის თქმასაც ვაპირებდი, ყელში მობჯენილი ბურთი გადაყლაპა და გამაწყვეტინა:
–მაგას ტყუილად ფიქრობ. ეგ ვარიანტი გამორიცხულია. მე მაგის ცოლი ვერ გავხდები, მაგ ნაძირალას ოჯახში ვერ გავჩერდები. მამაჩემმა ეგ რომ გაიგოს, ინფარქტს მიიღებს. მოკლედ, არ არსებობს, რა... გადავალ მაგ ბინიდან და ისე ვიზამ, რომ შემეშვან, მე–ჩემთვის, ეგენი–თავისთვის. მერე ცხოვრება თავად მაჩვენებს, რა ვქნა და როგორ მოვიქცე.
ვეღარაფერი ვუთხარი. მეც ვერ წარმომედგინა, როგორ შეიძლებოდა, მაკა ვიღაც გარეწრის ცოლი გამხდარიყო მხოლოდ იმისათვის, რომ გათხოვილი ქალის სახელი ჰქონოდა. მინდოდა, როგორმე გამემხნევებინა:
–აღარ იდარდო მაგაზე, დაივიწყე. რაღა დროს აზიატური “ქალწულობის კომპლექსებია“, მეოცე საუკუნე იწურება.
–ქართველები ევროპელობაზე თავს ძალიან კი ვდებთ, მაგრამ შენნაირად კიდე ვინმე თუ ფიქრობს...–მაკა ცოტა გამოცოცხლდა,–აი შენ, მაგალითად, რომ მოგეწონოს გოგო და ქალიშვილი არ იყოს, ცოლად მოიყვან?
ჯიქურ დასმულმა კითხვამ შემაცბუნა.
–არ მიფიქრია...ალბათ გამიჭირდება. ეჭვიანი ტიპი ვარ და...
მაკას მზერაში ირონია გაკრთა.
–კარგი, კარგი. რა მინდა, იცი, რომ გკითხო: საქალწულე აპკის გამთელება თუ შეიძლება?
-გაკერვა შეიძლება. ჰიმენოპლასტიკა ჰქვია. მამაკაცი ვერაფერს მიხვდება.
–თუ მაგდენი იცით კაცებმა და მაინც ანიჭებთ ქალიშვილობას დიდ მნიშვნელობას, კაი დებილები ყოფილხართ,–ჩაიცინა.
პასუხად მხოლოდ მხრები ავიჩეჩე.
მას შემდეგ რამდენიმე წელი გავიდა. მაკა ბევრჯერ შემხვდა, ძველებური სიცილ–კისკისით, თითქოს დაივიწყა კიდეც ის ამბავი.
...ზარის წკარუნმა დამაბრუნა აწმყოში. რა თქმა უნდა, მაკას არაფერი ესაქმებოდა ამ არაოფიციალურ საროსკიპოში, უბრალოდ, ხმის მიმსგავსებამ მომაგონა ის.
ხათუნამ კარი გააღო და ქერათმიან მაღალფეხება გოგოს შემოუძღვა. შემოტკეცილ ჯინსის შარვალსა და თეთრი აბრეშუმის ბლუზის ქვეშ ვნებიანად იკვეთებოდა ქალის სხეულის ტკბილი კონტურები.
–ეს ანუკაა.
გოგოები სავარძლებში მოკალათდნენ.
–ალეკო, შენ ხომ მუსიკოსი ხარ?
–კი.
–გიტარაზე არ გვიმღერებ?
–ჯერ არ ვარ მაგის ხასიათზე. მოგვიანებით.
–შენ, გია, რას საქმიანობ?
–ექიმი ვარ. რეანიმატილოგი.
–მძიმე საქმე აგირჩევია. ძნელი არაა, მთელი შენი ცხოვრება სიკვდილ–სიცოცხლის მიჯნას უყურო?
–ყველას თავისი საქმე მოსწონს.
–ჰო, მაშ გიას ნამდვილად სჭირდება კარგი დასვენება,–ხათუნამ ჩაიხითხითა და ანუკას ანცად გადახედა. ამასობაში ალეკომ კონიაკი ჩამოასხა:
–აბა, ჩვენს გაცნობას გაუმარჯოს, გოგოებო!
–გაუმარჯოოოს!–ჭიქები გაწკარუნდა.
ანუკა ყურადღებას არ მაკლებდა, მეც მომეწონა: ელინური ქანდაკებასავით დახვეწილი სახე ჰქონდა.
-“კისკა” რას შვრება?-ეს, ალბათ, იმ ქალს ეხებოდა, რომელიც არ გამოჩენილა.
–ჩაეძინა. ხუმრობა ხომ არაა, რა ვირს გაუძლო!–უპასუხა ხათუნამ.
–“Vir” მამაკაცის გაგებით, თუ სახედრის?–ჩავერიე მათ საუბარში.
–ორივე გაგებით,–გაეცინა.
სასმელმა კარგ ხასიათზე დაგვაყენა და უცხოობის ზღვარი მალე წაშალა. ნელ–ნელა ვწრუპავდით კონიაკს, ხილს და შოკოლადს ვაყოლებდით, უწმაწურ ანეკდოტებს ვყვებოდით და ვხორხოცებდით.
ანუკა ჯერ სავარძლის სახელურზე შემომისკუპდა. ერთი ხელი გადამხვია, მეორეთი კი მარწყვს მაჭმევდა. მერე ჩემს კალთაში გადმოინაცვლა. ფრანგული სუნამოს იასამნის მსგავს არომატთან შეზავებული მისი კანის სურნელი მაბრუებდა, დატალღული ოქროსფერი კულულების ლოყაზე მოლამუნება ჟრუანტელს მგვრიდა. ხელი შევუცურე სიფრიფანა ბლუზის ქვეშ და გამკვრივებულ ძუძუებზე მოვეფერე. ანუკა გაიტრუნა, მოდუნდა და უფრო მომეკრო. მისი მკერდის პრიალა კანის ალერსმა ძლიერ აღმაგზნო. ვნებისაგან სახეაჭარხლებულები უხერხულად წამოვდექით და მეზობელ ოთახში გავედით.
...მიბნედილი და ძალაგამოცლილი მივწექი. ანუკა სადღაც გავიდა, ალბათ სააბაზანოში, მცირე ხნის შემდეგ დაბრუნდა, საფერფლე სკამზე დადო, თვითონ ტახტის კიდეზე ჩამოჯდა და კმაყოფილი სახეებით სიგარეტი გავაბოლეთ. ოთახი კვამლით აივსო. სული შემიგუბდა და ფანჯარასთან მივედი, სუფთა ჰაერის შესასუნთქად. ფანჯარა აივნის გვერდით აღმოჩნდა, რომელზეც ვიღაც იდგა. ვინ იქნებოდა სხვა, იმ მეძავის გარდა, ვისთანაც ჩვენს მოსვლამდე ვიღაც ტიპმა “იგულავა”. ფანჯრის გაღების ხმაზე უცნობმა ქალმა ჩემსკენ გამოიხედა.
ელდანაკრავი გადმოვვარდი უკან: ჩემი ბავშვობის უძვირფასესი მეგობრის – მაკას მზერას შევეფეთე. გულირამდენჯერმე ძლიერად შემიფართხალდა, მერე ავტომატის ჯერივით დაიწყო ბაგა–ბუგი. ზღვის ტალღების დგაფუნით ყურებში დავბარბაცდი ტახტისაკენ.
–ცუდად ხომ არ ხარ?–ანუკას ხმა შორიდან ჩამესმა. ძალა მოვიკრიბე და ოთახიდან სწრაფად გამოვედი.
–წავედით, ალე!
მეგობარი მიმიხვდა, რომ რაღაც ვერ იყო რიგზე, ხათუნასთან ღლაბუცს უმალ შეეშვა და ხმისამოუღებლად გამომყვა.
–რა ბზიკმა გიკბინა, რა მოხდა, რა “ბლედნი” ხარ?-მკითხა, როცა გარეთ გამოვედით.
–ძმურად, არაფერი მკითხო. ახლა სამსახურში მორიგეობაზე მაგვიანდება, სხვა დროს გეტყვი,–ტყუილის თავიც არ მქონდა.
სადარბაზოდან გამოსვლისას სახეში მეცა გამლღვალი ასფალტის სუნით გაჯერებული ბუღი.კიდევ კარგი, ორ–სამ წუთში ცარიელმა ტაქსმა საავადმყოფოსკენ გამაქროლა, თორემ გული შემიწუზდებოდა. მანქანაში ოცი საუკუნის წინანდელი ამბავი გამახსენდა:
...იესო ნაზარეველი ტაძრის ეზოში იჯდა, თავი ძირს დაეხარა და მიწაზე თითით რაღაცას წერდა. მწიგნობრებმა და ფარისევლებმა ვიღაც ქალი მოიყვანეს, რომლისთვისაც მრუშობაზე წაესწროთ. სხვა დროს ადათისამებრ ისე ჩაჰქოლავდნენ, რომ წარბსაც არ შეიხრიდნენ, მაგრამ ახლა იესოს აზრი აინტერესებდათ, რას იტყვის, ეგებ სჯულის საწინააღმდეგო რამე დასცდესო,–მზაკვრულად ფიქრობდნენ. ამიტომაც ჩააყენეს ქალი შუაში და დაჟინებით ეკითხებოდნენ:
–მოსემ რჯულში მცნებად დაგვიდო ასეთების ჩაქოლვა, შენ რაღას იტყვი?
იესო ჯერ არ პასუხობდა, ალბათ გულში ეცინებოდა ამ კაცუნების ვირეშმაკობაზე. შემდეგ, როცა თავი მოაბეზრეს, წელში გასწორდა და უთხრა:
–ვინც თქვენს შორის უცოდველია, პირველად მან ესროლოს ქვა!
ისევ დაიხარა და მიწაზე წერა განაგრძო. ხალხი ჩუმად გაიკრიფა. დარჩნენ ტაძრის ეზოში იესო და ქალი. თავი ასწია ცოტა ხნის შემდეგ იესომ:
–დედაკაცო, სად არიან შენი ბრალმდებელნი? არავინ დაგდო მსჯავრი?
–არავინ, უფალო.
–არც მე გდებ მსჯავრს, წადი და ამიერიდან ნუღარ სცოდავ...
...მაშინ, როცა მაკამ თავისი გასაჭირი შემომჩივლა, რაღაც რომ მეღონა? ეგებ ჩემი უმოქმედობით მეც ვუბიძგე ამ გზისაკენ? აი რა ნაყოფი გამოიღო ჩემმა უმოქმედობამ. თუმცა, მე რა უნდა მექნა? ყველა თავის საქციელზე თავად აგებს პასუხს, თავის ბატონ–პატრონია, თავის–უფალია, თავისუფალია...–არ გამომდიოდა სინდისის მიჩუმათება, მაგრამ მაინც ჯიუტად ვცდილობდი. და ვერ ვხვდებოდი, რატომ...
განყოფილებაში შევედი, გაოფლილი კვართი გავიძრე და თეთრი ხალათი შემოვიცვი. სამუშაო ბევრი არ გვქონდა – რამდენიმე ავადმყოფი იწვა, ისინიც კრიტიკული მდგომარეობიდან უკვე გამოსულები იყვნენ და ერთ–ორ დღეში რეანიმაციიდან პალატებში გადაიყვანდნენ. საორდინატოროში კარ–ფანჯარა გავაღე, ორპირი ქარი რომ დატრიალებულიყო. მაგიდაზე, ავადმყოფობის ისტორიების გვერდით, რაღაც ჟურნალი იდო. ალბათ ვინმეს დარჩა–მეთქი, ვიფიქრე და ალალბედზე ისე გადავშალე, გარეკანისათვის არც კი დამიხედავს. ძველებრაული ეზოთერული თხზულების “სეფერ ეცირა”-ს (“წიგნი შექმნისა”) თარგმანს წავაწყდი. მოსესა და აბრაამის დროინდელი შეხედულებები ღმერთის მიერ სამყაროს შექმნის ეტაპებზე ნამდვილად არ იყო გასართობი, მაგრამ მაინც დავიწყე კითხვა: “…ათ სფეროს, ანუ რიცხვს, არყოფნიდან ... აქვს შემდეგი ათი უსასრულობა:
უსასრულო დასაწყისი და უსასრულო დასასრული,
უსასრულო სიკეთე და უსასრულო ბოროტება,უსასრულო სიმაღლე და უსასრულო სიღრმე,
უსასრულო აღმოსავლეთი და უსასრულო დასავლეთი,
უსასრულო ჩრდილოეთი და უსასრულო სამხრეთი.
და ყველაფერ ამის ზემოთ – ერთიანი უფალი ღმერთი, სამყაროს მეუფე, რომელიც უსასრულო ეონების განმავლობაში მართავს ყველაფერს და ყველაფერში...“
აქ შევჩერდი და დავფიქრდი: “უსასრულო სიმაღლე და სიღრმე, აღმოსავლეთი და დასავლეთი, ჩრდილოეთი და სამხრეთი – ეს სამგანზომილებიანი სივრცეა, უსასრულო დასაწყისი და უსასრულო დასასრული – სხვა არაფერია, თუ არა დრო – მეოთხე განზომილება, მეტი არც არის, მაგრამ აქ კიდევ მეხუთეცაა ... “
–გია ექიმო, გია ექიმო, სწრაფად, სწრაფად! –ექთნის ყვირილზე წამოვვარდი. ახალგაზრდა კაცი მოეყვანათ, თითქმის აღარ სუნთქავდა და გალურჯებულიყო. “გუგები დავიწროვებული აქვს, ესე იგი მორფინით ინტოქსიკაციაა, სავარაუდოდ, დიდმა დოზამ სუნთქვის ცენტრი დათრგუნა“. ექთანმა ლარინგოსკოპი მომაწოდა. მარჯვედ ჩავუდგი საინტუბაციო მილი და ხელოვნური სუნთქვის აპარატთან მივაერთე. ლავიწქვეშა ვენაში კათეტერი ჩავუყენე და წამლების წვეთოვნად შეყვანა დავუწყე. მხოლოდ ამის შემდეგღა დავაკვირდი პაციენტის სახეს, რომელიც ნაცნობი მეჩვენა: “ღმერთო ჩემო, ეს ხომ ბექაა! რას დამსგავსებიხარ, ბიჭო!..“–მისი გაძვალტყავებული სახის შემხედვარეს გული შემეკუმშა.
ბექა და მე ერთ სადარბაზოში ვცხოვრობთ, ჩემზე გაცილებით უმცროსია. ორი წლის წინ მამა გარდაეცვალა – კიბომ იმსხვერპლა. მას შემდეგ იშვიათად ვხედავდი. მამის დაღუპვამ თვრამეტი წლის ყმაწვილს მძიმე სულიერი ტრავმა მიაყენა და შინ გული აღარ უდგებოდა, გარეთ კი თავზეხელაღებული ამხანაგები გაიჩინა. ახლაღა გამოვუტყდი თავს იმაში, რომ ბექას ნარკოტიკებისადმი მიჩვევაში გარკვეული ბრალი მეც მიმიძღოდა:
მამამისის გარდაცვალებიდან ორიოდე თვე იქნებოდა გასული, კარზე რომ მომიკაკუნა. აფორიაქებული ჩანდა:
–გია, ძმურად, უნდა გამიგო, რა... წამალი გვაქვს ნაშოვნი ბიჭებს და გასინჯვა გვინდა.
–რა წამალი?
–მორფი, რა...
მივხვდი, საიდანაც ექნებოდათ “ნაშოვნი”–სიმსივნით გამოწვეულ უძლიერეს ტკივილებს ცხონებულს ნარკოტიკებიღა უყუჩებდა და ალბათ სახლში შემორჩათ ამპულები. მე, რა თქმა უნდა, ცივ უარზე დავდექი – შხამი გამეკეთებინა, და თანაც ბექასთვის, რომელიც უმცროსი ძმასავით მიყვარდა? ჩემს უარზე ის ცოტა დაღონდა: – ბიჭებისთვის უკვე ნათქვამი მაქვს, სანდო კაცს მოვიყვან და ის გაგვიკეთებს, შენი იმედი მქონდაო. მე ხელები გავშალე – ასეთ საქმეში ვერაფრით დაგეხმარები–მეთქი.
–კარგი, გია, რახან ეგრეა, ვნახავთ სხვა ვინმეს,–თქვა და კარისკენ გაემართა.
ბექა უცნობი სიამოვნების მიღების ცნობისწადილით ისე იყო აღტკინებული, მივხვდი, ვერაფერი დააბრკოლებდა. არადა, აქამდე არათუ ნარკოტიკს, სიგარეტსაც არ გაკარებია.
“ვის ნახავს სხვას? ეტყობა, თავად არ არიან გამოცდილები და ვერ გაუბედავთ ვენაში ჩხვლეტა, ამიტომაც ეძებენ ვინმეს, ვინც ამას გაუკეთებს. მაგრამ... ვაითუ პოლიციაში დააბეზღოს? მაშინ კი ნაღდად ვერ იქნება ბექას საქმე კარგად, მით უფრო, თუ ციხემდე მივიდა. იქიდან გამოსული კაცი არ მინახავს გამოსწორებული, გზაგამრუდებული კი – რამდენიც გინდა. საცოდავ დედამისს ესღა უნდა, ისედაც მეუღლის დაკარგვითაა გამწარებული და გატეხილი? რაც იქნება – იქნება, გავუკეთებ ერთხელ, ბოლოს და ბოლოს, ერთხელ გასინჯვით ნარკომანი ხომ არ გახდება. მერე დაველაპარაკები, ცალკე, როცა დაწყნარებული იქნება, ავუხსნი, რა ზიანს მოუტანს...”
–ბექა, მოიცა, მოვდივარ!
უკვე კართან მისული მოტრიალდა და გაოცებულმა შემომხედა: ასე უცებ როგორ შეიცვალა გადაწყვეტილებაო.
–“ბაიანი” გექნება...
–რა “ბაიანი”?
–შპრიცი, რა.
–კი, უნდა მქონდეს სადღაც...
უჯრაში მოვქექე ერთჯერადი შპრიცი.
–ეს ერთიღა მქონია.
–არა უშავს, გვეყოფა.
მეზობელ უბანში გადავედით და იქ, ერთ–ერთი მისი ამფსონის ბინაში, ორნი დაგვხვდნენ. არ მესიამოვნა მათი უაზრო სახეების დანახვა. ბექამ ჯიბიდან სამი ამპულა ამოიღო და მომაწოდა. თავები წავატეხე და ვარდისფერი სითხე ნემსის წვერით ამოვწრუპე. მკლავი ჯერ ბექამ დაიკაპიწა, ალბათ ამით თავისი გულადობის დამტკიცება თუ უნდოდა. ცოტა მეშინოდა კიდეც: ხელი არ ამიკანკალდეს, ასეთ ახლობელს შეგნებულად რომ ვწამლავ–მეთქი, მაგრამ ვენაში კარგად შევედი და ბექას სისხლს ერთ მილილიტრზე ნაკლები მორფინი ნელა შევურიე. მან ვერ შენიშნა, როგორ დავუკელი შხამის დოზას სკალის ორი–სამი დანაყოფი. შპრიცში დარჩენილი საწამლავი იმ ორს თანაბრად გავუნაწილე. ხმისამოუღებლად გამოვედი გარეთ. ბინდდებოდა და ურნაში რომ ნემსიანი შპრიცი მოვისროლე, გამვლელებმა, ალბათ, ვერც კი შეამჩნიეს...
აი, ეს მიკლავდა გულს – მაშინ რომ მე ბექასთვის ტკბილი საწამლავის გემო არ გამესინჯებინა, ეგებ ხელიდან წასული ნარკომანი არ გამხდარიყო და ახლა ბედისწერას ცოცხალ–მკვდარი ისევ ჩემთვის არ მოეყენებინა. მთელი ღამე თვალი არ მომიხუჭავს – ხან მონიტორს მივჩერებოდი და გულის მუშაობას ვადევნებდი თვალყურს, ხან ბექას გადავხედავდი. ველოდი, როდის მოერეოდა მისი ორგანიზმი შხამს და სუნთქვას აღიდგენდა.
ირიჟრაჟა... უკვე თვალები მებლირტებოდა... თითქოს ბექა წამოიწია და წამოჯდა. თუმცა არა, ბექა ლოგინზეა მიგდებული და ხელოვნური სუნთქვის აპარატი ფილტვებს ჟანგბადით პერიოდული ქშენით უვსებს, ეს მისი ლანდივითაა. ჩემსკენ მობრუნდა:
–რა გინდა ჩემგან, რას მაწვალებ, რას მერჩი? რას მაბრუნებ ძალით ამ ქვეყანაზე, რა არის აქ კარგი, ჩვენი ცხოვრება მხოლოდ ტანჯვა–წამებაა... მე თუ “კაიფში” გავიპარე, შენ რა? ტკბილად მაინც მოვკვდები...–კი არ მელაპარაკებოდა, არა, ხმას არ იღებდა, მხოლოდ თვალებით მხვრეტდა შორიდან, მაგრამ თავის აზრებს ჩემს ტვინში ხლართავდა.
–რა გეჩქარება სიკვდილი, ჯერ სულ ახალგაზრდა ხარ, მაგასაც მოესწრები. ცხოვრება წინა გაქვს,–შევეკამათე, მისგან მოქნეულ მახვილს ჩემი აზრების ფარი მივაგებე.
–რა იცი შენ, როდის ჯობს სიკვდილი? რა იცი, რომ ახლა თუ გამაცოცხლე, მერე ათას ბოროტებას არ ჩავიდენ და, ბოლოს, იმქვეყნად უფრო ცოდვებით დამძიმებული არ წავალ? ჯერ კაცისმკვლელი მაინც არ ვარ და მერე, რა იცი, რა იქნება, ნარკოტიკული შიმშილი საით მიბიძგებს, რა შემემთხვევა...
–რა უნდა მოხდეს ამაზე უარესი, ნეტა არ მიქარავდე!–კვლავ აღვუდექი წინ. პასუხად ისე ჩაიცინა, რომ უსიამოდ შემაჟრჟოლა.
ხმაურმა გამომაფხიზლა. ექთანი შემოვიდა და ავადმყოფს დახედა:
–გია, მგონი გონს მოდის!
სადღაც, ჩემს შიგნით, სიხარულის ბურთისებრი ელვა გასკდა.
დილით მორიგეობა გადავაბარე და თან ბექას შესახებ კოლეგებს ვუთხარი, ჩემი ახლობელია და ყურადღება მიმიქციეთ–მეთქი. საავადმყოფოდან საოცრად დათრგუნული გამოვედი, თითქოს ყველა ბოროტებაში, რაც ამ ცოდვილი დედამიწის ზურგზე დატრიალებულა, მეც მქონდა წილი. ქუჩაში უამრავი ადამიანი ირეოდა, მე კი არ ვიყავი ახლა ნაცნობებთან შეხვედრისა და თბილი ღიმილით მოკითხვის ხასიათზე. ტაქსი გავაჩერე, უკანა სავარძელში გადავწექი და თავი ისევ ფიქრს მივეცი.
“ასე რატომ მემართება, თითქოს კარგის გაკეთება მინდა–ხოლმე და ბოროტებას კი ვთესავ? ალბათ, ეს იმის ბრალია, რომ არავითარი რწმენა არ გამაჩნია.” ათეიზმის ზეობის დროს გაზრდილისგან, როცა ოფიციალური იდეოლოგიაც კი კრახს განიცდიდა და გაკილვის საგანი გამხდარიყო, არცაა გასაკვირი ნიჰილისტური დამოკიდებულება რელიგიის მიმართ. გალაქტიკები და მეტაგალაქტიკა, ატომები და კვარკები, ფარდობითობის თეორია და ტვინის ელექტროფიზიოლოგია – ეს ყველაფერი ბავშვობიდანვე ნაცნობი და ახლობელი იყო, ჩემს გონს შეწოვილი და გათავისებული ჰქონდა. რელიგია და სააღდგომო კვერცხები მაშინ ბებიების საქმედ და ჩამორჩენილობად აღიქმებოდა. “ალბათ, მორწმუნე ჩემს მდგომარეობაში არ აღმოჩნდება: მას ხომ სწამს და ეს რწმენა, როგორც შუქურა, ისე უნათებს გზას ცხოვრების უკიდეგანო ოკეანეში, უჩვენებს – როგორ მოიქცეს, საით გაცუროს. მეც რომ მქონდეს თუნდაც მკრთალი პოლარული ვარსკვლავი, ალბათ შევძლებდი სწორად გარკვევას ამ მეხუთე განზომილებაში – “უსასრულო სიკეთესა და უსასრულო ბოროტებაში”…
ამ დროს მანქანის სარკმლიდან ეკლესიის გუმბათი გამოჩნდა და მის თავზე – მზის სხივებით აბრდღვიალებული ოქროსფერი ჯვარი.
–აქ გამიჩერე!
მძღოლმა გაკვირვებით შემომხედა. გული რომ არ დასწყვეტოდა, თანხა იმდენი მივეცი, რაც სახლამდე მიყვანისთვის უნდა გადამეხადა. ვიწრო ქუჩას გავუყევი. უძილობისაგან დროდადრო ტანში მაჟრიალებდა.
ამ ტაძარში ბევრჯერ ვყოფილვარ, მაგრამ ახლა შიგნით ისეთი გრძნობით შევედი, თითქოს პირველად მოვხვდი უცხო ადგილას. არავინ იყო, კართან მჯდომი მოხუცი ქალის გარდა, რომელიც სანთლებს ჰყიდდა. ერთი სანთელი გამოვართვი.
მცირე ხანს ერთ ადგილს ვტკეპნიდი. დღის ნათელი სვეტებად ეშვებოდა სარკმლებიდან და ფრესკებსა და ხატებს აცოცხლებდა. მარადიულობასთან მიახლოვების, სიწმინდით გარემოცვის, იდუმალებისა და თან განახლების უცნაური გრძნობა მავსებდა.
სანთელი ავანთე. გამლღვალი ცვილის სურნელმა თითქოს დამამშვიდა. მუხლებზე დავეშვი მაცხოვრის ხატის წინ.
“ღმერთო, თვალი ამიხილე, მომეცი რწმენის უნარი, ნუ დამტანჯავ გაურკვევლობით, თუ კი რამე შემიცოდავს, მაპატიე და სწორ გზაზე დამაყენე, ბოროტებისაგან დამიფარე...”
ხატიდან ნათელმოსილი იესო ისე მიცქერდა, თითქოს მოფერებით მსაყვედურობდა:
“შენი და შენნაირების გულისთვის, თქვენი ცოდვების გამოსასყიდად ვეცვი ჯვარს, მსხვერპლად შევწირე თავი კრავივით, და თქვენ კი მხოლოდ მაშინ გახსენდებით, როცა გაგიჭირდებათ...”
ამ დროს ვიგრძენი, რომ ტაძარში ვიღაც შემოსულიყო და მე მიცქერდა. წამოვდექი, სანთელი შანდალზე დავამაგრე და მოვიხედე.
მამა ამბროსი იყო, იდგა და მიღიმოდა.
–აქ რამ მოგიყვანა, შე უღმერთო, დილაადრიან?–ხუმრობით მომიალერსა თავისი ხავერდოვანი ბარიტონით. მე ხელზე ვეაიბორე, მან დამლოცა, გადამკოცნა და მომიკითხა.
–თქვენ ხომ ჯანმრთელად ბრძანდებით, მამაო? მე რა მიშავს, ბნელი აზრები რომ არ მაწუხებდეს,–ხუმრობით ვუპასუხე მეც.
კედელთან მდგომ ხის გრძელ სკამზე ჩამოვსხედით და გულახდილად ვუამბე, რაც განვიცადე წინა დღე–ღამეს.
–კარგია, რომ შენით მიხვედი მაგ დასკვნამდე, ურწმუნო კაცი ბრმასავითაა...
–ყველაფერი ამერია: თითქოს სწორად ვიქცეოდი ყოველთვის, ხანდახან კომპრომისზეც მივდიოდი ჩემს სინდისთან, როგორც ყველა, მაგრამ გულში ავი არ გამივლია. ჩანს, არაა ეს საკმარისი. მარტო “სახარების” კითხვითა და ინტელექტუალური მსჯელობით ვერ იშოვი თურმე იმას, რასაც რწმენა ჰქვია. მეგონა, ჩემი მისია ამქვეყნად კარგად მქონდა გაცნობიერებული – ადამიანებს უნდა ვუმკურნალო, სიკვდილის ბრჭყალებიდან დავიხსნა–მეთქი. ახლა კი ვეჭვობ, ვაითუ არაა სწორი, ბუნებას რომ ვებრძვი?
–ეგ ნუ გადარდებს, თუ ღმერთს არ სურს, შენ ვერაფრით უშველი მომაკვდავს. ექიმებს ის გავიწყდებათ, რომ ადამიანი მხოლოდ ბიოლოგიური არსება არაა, კაცი ღმერთმა “ხატად თვისა” შექმნა. სულიერი არსების ბევრი სატანჯველი კი მხოლოდ მიკრობებით არაა გამოწვეული, სულსაც სჭირდება მკურნალობა.
–ეგ უკვე თქვენი სფეროა.
–ეჰ, მანკიერებაც რომ ფიზიკური ტკივილით სტანჯავდეს კაცს, ალბათ უფრო მიაქცევდა ყურადღებას. მაგრამ ასე არაა, ბევრს ისე აქვს მოჩლუნგებული სინდისი, რომ არც უფიქრდება, რას სჩადის – მადლს თუ ავს, ან რა ნაყოფს გამოიღებს მისი ქმედება. კარგია, რომ ამაზე ფიქრობ და ბოროტების სათავეს შენში ეძებ, რათა დათრგუნო...
ტაძარში რამდენიმე კაცი შემოვიდა, თან ბავშვი შემოიყვანეს. ჩვენ გვიყურებდნენ, როგორც ჩანს, პატარის მონათვლას აპირებდნენ და მორიდებით ელოდნენ ჩვენი საუბრის დასრულებას.
–მაპატიეთ, მამაო, მე წავალ,–წამოვდექი.
–გია, შვილო, გიმეორებ: კარგია, რომ შენს შეცდომებზე ფიქრობ, გულწრფელი მონანიებით განიწმინდები, ღმერთი მოგიტევებს, მაგრამ ტაძრიდან განდევნილი ეშმაკის ამბავი თუ გახსოვს: პატრონმა რომ გააგდო, მაგრამ ის კვლავ მობრუნდა და ცარიელი რომ დახვდა სამყოფელი, შფიდი უწმინდური თან მოიყოლა. ადამიანი მარტოკა უძლურია საკუთარ დაცემულ ბუნებასთან და დემონურ ძალებთან ჭიდილში, თუ მყარი დასაყრდენი არა აქვს ფეხქვეშ, ეს გახსოვდეს!
დავემშვიდობე და ტაძრიდან გამოვედი. ჩემი სატკივარი სხვას რომ გავუზიარე და მანაც გამიგო, ამან დამამშვიდა, თითქოს ჩემი შემღვრეული სული დაიწმინდა და ნალექი მოიცილა.
სახლში მივედი, ნათლობის ჯვარი მოვიძიე და მკერდზე დავიკიდე, იმ გადაწყვეტილებით, რომ ამიერიდან მეცხოვრა რწმენით და არავითარ ცთუნებას არ დავმორჩილებოდი, მეთესა მხოლოდ სიკეთე და მყვარებოდა ყველა, მტერიც კი.
“ვინ იცის, ბექას დედა როგორ დარდობს ახლა: არ იცის შვილი სად არის”,– ავირბინე კიბეები და ზარის ღილაკს თითი დავაჭირე. კარი შავებში ჩაცმულმა მანდილოსანმა გამიღო, რომლის სახეზე დარდს ნაოჭებად დაესვა ტვიფარი.
–დღეს ბექა შემხვდა, ძმაკაცთან მივდივარ რაიონში, საქეიფოდ, და ერთი კვირა იქ დავრჩებიო, თქვენთან დამაბარა,–კარგ მსახიობს შეშურდებოდა, ისეთი ოსტატობით ვიცრუე.
–გმადლობ, შვილო, დამაწყნარე, თორემ ბექას ლოდინში თვალი არ მომიხუჭავს, გული ცუდს მიგრძნობდა თითქოს...
“–აკი მცნებებს დავიცავო? “არა იცრუო!”– დაგავიწყდა?
–აბა ამ ისედაც მოტეხილ ქალს გულს ხომ არ გავუხეთქავდი?!”
...რამდენიმე თვე გავიდა მას შემდეგ. ბექა მომჯობინდა და საავადმყოფოდან გაეწერა. ტელევიზორში საღამოს საინფორმაციო გამოშვებას ვუყურებდი. ის იყო, წამოდგომა და ოთახიდან გასვლა დავაპირე, რომ კრიმინალური ქრონიკა დაიწყო და რაღაცამ შემაკავა:
“–შინაგან საქმეთა სამინისტროდან გვატყობინებენ: უნომრო მანქანით მიმავალი სამი ბოროტმოქმედი არ დაემორჩილა პოლიციის პატრულის ბრძანებას, შეჩერებულიყვნენ, და ავტომატური იარაღიდან ცეცხლი გაუხსნეს წესრიგის დამცველებს. პოლიციასა და ბოროტმოქმედებს შორის მომხდარ შეტაკებაში, ორმხრივი სროლის შედეგად, სამი პოლიციელი დაიღუპა და სამიც მძიმედ დაიჭრა. დაიღუპა ორი ბოროტმოქმედი, მესამე კი საავადმყოფოში მიყვანისთანავე გარდაიცვალა. დადგენილია მათი ვინაობაც: ქალაქ თბილისში მცხოვრები, უმუშევარი ბექა დავითური, ოცი წლის...” დიქტორის ბოლო სიტყვები ჩემთვის ლახვრის ჩაცემის ტოლფასი იყო.
“ნუთუ?..არაა გამორიცხული, მოკლული პოლიციელებიდან რომელიმე ბექას ნასროლმა ტყვიამ იმსხვერპლა. ამას არ მეუბნებოდა საავადმყოფოში?! უფრო სწორად, მე მომელანდა...ნუთუ,
აზრი ქმნის მართლაც
ყველაფერს და ტვინის ხვეულებში დაბადებული არც ერთი სიტყვა უკვალოდ არ იკარგება? ყველა და ყველაფერი რაღაცნაირად ერთმანეთაანაა დაკავშირებული... თითოეულ სიტყვას მაგიური ძალა აქვს... “პირველად იყო სიტყვა...”
მახეში გაბმული მტრედივით მოფართხალე გულს შავი გველი შემოეხვია. ისე ძლიერად შემოეჭდო, თითქოს მისგან მაცოცხლებელი სისხლის გამოწურვა უნდოდა. მივფრინავდი ბნელ და ცივ გვირაბში, რომლის ბოლოშიც მკრთალად ციალებდა ნათელი.
თებერვალი–მარტი, 1994 წელი
„მივალ, მივყვები თეთრი გზებით მე ჩემს ფარასა…“–ღიღინებდა თეთრწვერა და სევდიანთვალებიანი მოხუცი, დინჯად მიაბიჯებდა და თან მძიმე კომბალს ეყრდნობოდა. ამ არემარეში მას ყველა „ბიძია დემიურგს” ეძახდა, მაგრამ არავინ იცოდა, ვინ იყო, ან რამდენი წლის, ან რატომ ერქვა ასეთი უცნაური სახელი. იმასაც ამბობდნენ, ცხოველების ენა ესმისო. შესაძლოა, ადამიანებზე უკეთ მართლაც ცხვრებსა და ძაღლებს უგებდა – ამ მარტოსულს ხომ მთელი ცხოვრება მათთან ჰქონდა გატარებული.
